بررسی یک هایکوی ژاپنی

  Arakida Moritake 1473-1549 بررسی یک هایکوی ژاپنی از 
***
شکوفه ای افتاد / به شاخه برگشت، فکر می کنم ـ/ نه، پروانه بود
این در واقع ترجمه تحت الفظی اصل هایکو به ژاپنی است. می دانیم که ترجمه تحت الفظی فاقد آرائه های ادبی است
اگر بخواهیم ترجمه ای ادبی از این هایکو ارائه دهیم مسلمن کمی فرق خواهد کرد. اما هر ترجمه ای از هایکو ارائه شود باید طبیعی باشد تا به اصالت و سادگی هایکو صدمه ای وارد نکند. متاسفانه در ترجمه بسیاری از هایکوها به فارسی این اصل رعایت نشده و نمی شود
در ترجمه های فارسی این هایکو هم که در آخر همین مطلب می آوریم، خواننده نمی تواند بفهمد که بالاخره برگ افتاد یا گل، گلبرگ یا شکوفه. هر کسی بنا به سلیقه خود، ترجمه ای از واژه مورد نظر موریتاکه ارائه می دهد. در اینجاست که باید گفت: مترجم می تواند در برگردان یک اثر سلیقه ای عمل کند، تا آنجا که به اصل مطلب لطمه نزند حتی در ترجمه های انگلیسی و فرانسه آن این اشتباه و کج سلیقگی اعمال شده است
 a fallen flower و دیگری a fallen leafیکی ترجمه می کند
به هر حال چه گل باشد چه برگ، چه شکوفه باشد و چه گلبرگ، این هایکو یکی از بهترین نمونه های هایکوست که نشان می دهد سراینده از یک اتفاق ساده دور و برش، از یک مشاهده شخصی هایکویی ماندگار ساخته است. ریشه و اساس هایکو بر همین مشاهد و تجربه و ثبت وقایعی است که انسان با حواس پنجگانه خود از طبیعت می گیرد. سراینده هایکو باید خیلی حساس و ظریف به تمامی حرکات ساده، عکس العمل نشان دهد. به طرف آنها برود و با نگاه هوشمند خود آنها را در حافظه خود ثبت کند. هایکوهای بسیاری داریم که سراینده به سمت شیء بسیار کوچک چشم می دوزد و به مثابه دوربینی بر آن زوم می کند و کوچکترین حرکات را ثبت می نماید. حرکات عادی و پیش پا افتاده در نگاه سراینده هایکو از نظر دور نمی ماند. این شیء کوچک (جزء) معمولاً با شیء بزرگتری (کل) آورده می شود تا قدرت و شکوه آن بیشتر جلوه کند. درسی که این هایکو می دهد این است که ما اغلب در اولین برخورد با رویدادها و اتفاقات روزمره شروع به پیش داوری می کنیم و به عبارتی «متهم» را «مجرم» می شمریم. دادگاه نرفته و محاکمه نشده، حکم صادر می کنیم... این همان است که مولانا در حکایتی آوره است. حکایت معروف «مردمی که در شب تاریک بدون چراغ هر کدام برداشتی از فیل دارند» یا به عبارتی دیگر حکایت «کوران و فیل». در این هایکو برداشت اولیه شکوفه است که فرو می افتد، اما چند ثانیه بعد حقیقت آشکار می شود: آه پروانه بود. یعنی ما تا اینقدر می توانیم نسبت به وقایع پیرامون خود نادرست قضاوت کنیم. ما به سادگی یک شکوفه که از شاخه فرو می افتد می توانیم اشتباه کنیم. هنگامی که سراینده شکوفه ای را می بیند، ناگاه متوجه اشتباه خود می شود، و می گوید: «پروانه بود». این یعنی تصحیح اشتباه و برداشت غلط او از صحنه. مسئله دیگری که باز باید اشاره شود و از امتیازات این هایکوست، رسیدن از مرگ به حرکت و زندگی است. برگ (بی جان، مرگ، نیستی) به پروانه (داری زندگی، حیات، مانایی) تبدیل می شود. یکی دیگر از زیبایی های این هایکو «حرکت» است و اساسن حرکت یکی از ویژگیهای یک هایکوی خوب است. در هایکو باید اتفاقی رخ دهد و زاویه دید بیننده را عوض کند. بهتر است هایکو یک پلان سینمایی باشد تا یک عکس خشک و بدون حرکت. هر چقدر هایکو از روانی، حرکت و پویایی بیشتری برخوردار باشد، به همان اندازه ذهن کنجکاو مخاطب را به سمت خود جلب می کند. این هایکوی موریتاکه از آن نوع هایکوی های داری حرکت است. پس «حرکت» می تواند در مانایی هایکو نقش مهمی ایفا کند. البته بسیاری از هایکوها حرکت ندارند، اما اتفاقی در آنها رخ می دهد، که خلاء حرکت را جبران می کند. نکته آخر که با توجه به اصل هایکو باید متذکر شد محل کریجی (برش) است. این برش در خط دوم به صورت -- آمده و معنی آن کمی مکث و ادامه و خواندن خط سوم است. این سکوت به خاطر تردیدی است که سراینده دارد، کمی سکوت بعد : نه، پروانه بود، تا تاثیر بهتر و عمیق تری بر مخاطب بگذارد
اصل هایکو از زبان اصلی و ترجمه انگلیسی دقیق آن این است

落花枝にかへると見れば胡蝶哉
rakka eda ni kaeru to mireba kochoo kana
A fallen blossom
returning to the bough, I thought --
But no, a butterfly
(Tr. Steven D. Carter)

 

نکته دیگر که بد نیست در اینجا به آن اشاره شود، هایکوی باشو بر قبر موریتاکه است. باشو در سن 46 سالگی در سال 1689 یعنی 140 سال بعد از مرگ موریتاکه، در قبرستان Ise بر قبر موریتاکه و خانواده اش حضور می یابد و این هایکو را می سراید : باد پاییزی ـ قبرستان ایسه حتی / اکنون وحشتناک تر. باشو معتقد بود که موریتاکه یکی از اجداد هایکو ست.
wind of autumn
the graveyard at Ise
now even more dreadful

 

و ترجمه های مختلف فارسی

اگر به همه ترجمه ها دقت شود، در هیچکدام محل دقیق برش لحاظ نشده است. این مسئله در هایکو بسیار مهم است. در ترجمه شاملو و پاشایی، خط دوم بصورت سوالی آمده که اصل هایکو جنین نیست. به هر حال برای پرهیز از اطناب کلام، مقایسه اصل هایکو با ترجمه های زیر را به خوانندگان این مطلب واگذار می کنم

گل افتاده ، به شاخه
ديدم كه باز مي‌گردد
پروانه است
ترجمه پاشايي و مائه دا
................................
گلي به زمين افتاده
به شاخه بازگشت
وه، يك پروانه
ترجمه پيرزاد
................
گلبرگ به خاك افتاده
بر جست و به شاخه گل نشست
ها، اين پروانه بود
ترجمه شاملو
.................
گلبرگ فرو افتاده آيا
به شاخه خويش باز مي‌تواند جست؟
نه، پروانه‌اي بود آن
ترجمه شاملو و پاشايي
...............................
شكوفه افتاده
به شاخه باز مي‌گردد
نگاه كن، پروانه‌اي
ترجمه پاشايي
...................
اين آيا برگ فرو افتاده‌اي است
كه بر شاخه تاب مي‌خورد؟
آه نه ... پروانه‌اي بود
ترجمه زرگرباشي